Trong giáo lý Phật giáo, Giới – Định – Tuệ được gọi là Tam vô lậu học, tức ba môn học đưa đến giải thoát. Tây Du Ký khéo léo ẩn chứa Tam vô lậu học trong hình tượng các nhân vật và hành trình thỉnh kinh, qua đó cho thấy giác ngộ không phải là kết quả của một yếu tố đơn lẻ, mà là sự phối hợp hài hòa của ba trụ cột.
Trong đoàn thỉnh kinh, Đường Tăng chính là hiện thân của Giới. Ông thanh khiết, giữ giới hạnh, luôn lấy lòng từ bi mà ứng xử. Chính vì thế, dù yếu đuối và nhiều lúc bị yêu quái mê hoặc, ông vẫn là trung tâm của đoàn, được trời Phật bảo hộ.
Giới là hàng rào bảo vệ tâm không rơi vào tham – sân – si. Nhờ giữ giới, hành giả mới có được sự thanh tịnh làm nền cho định và tuệ phát triển. Đường Tăng thường bị xem là "bất lực", nhưng trong tầng nghĩa sâu xa, sự kiên trì giữ giới của ông là điểm tựa cho cả hành trình.
Sa Tăng đại diện cho Định. Ông không có phép thần thông lớn, cũng không nổi bật về trí tuệ hay từ bi, nhưng lại bền bỉ, nhẫn nhục, chấp nhận gian khổ mà không than vãn.
Định chính là khả năng an trú, không dao động trước biến cố. Nếu không có Sa Tăng, đoàn thỉnh kinh có lẽ đã nhiều lần tan rã. Vai trò của ông âm thầm, nhưng không thể thiếu: như gốc rễ của cây, giữ cho cả đoàn không bị bật tung giữa phong ba.
Tôn Ngộ Không là hiện thân của Tuệ. Con mắt "hỏa nhãn kim tinh" của ông có thể nhìn thấu yêu ma giả dạng, trí tuệ của ông giúp cả đoàn vượt qua vô số thử thách.
Tuy nhiên, trí tuệ ấy nhiều lần bị biến dạng thành kiêu mạn và ngạo nghễ. Khi không có Giới và Định kềm chế, Ngộ Không dễ dùng sức mạnh để hủy diệt thay vì cảm hóa. Vòng kim cô mà Đường Tăng đội lên đầu Ngộ Không chính là giới luật chế ngự, để trí tuệ trở nên khiêm nhường và phục vụ con đường giải thoát.
Điểm đặc biệt là không một nhân vật nào trong bốn thầy trò đủ trọn vẹn Giới – Định – Tuệ. Mỗi người chỉ mang một phần, và phải cùng đồng hành thì hành trình mới thành công. Đây chính là ẩn dụ rằng không có yếu tố nào trong Tam vô lậu học đứng độc lập.
Giới mà thiếu Định sẽ dễ trở thành khô cứng, hình thức.
Định mà thiếu Tuệ sẽ thành sự an trụ mê mờ, không tiến hóa.
Tuệ mà thiếu Giới và Định sẽ biến thành ngạo mạn, tự hủy hoại mình.
Chỉ khi ba trụ cột hòa quyện, hành giả mới đi được trọn con đường giải thoát.
Từ hình ảnh Đường Tăng, Sa Tăng và Ngộ Không, ta rút ra một bài học thực tiễn:
Giữ Giới trong từng hành vi, lời nói, để tâm không nhiễm ô.
Rèn Định trong từng khoảnh khắc, để tâm vững vàng giữa đời sống nhiều biến động.
Khai mở Tuệ để thấy rõ vô thường, vô ngã, và từ đó biết sống tỉnh thức.
Ba trụ cột này không chỉ dành cho người tu hành xuất gia, mà bất kỳ ai trong đời sống hằng ngày cũng có thể thực tập.
Tây Du Ký cho thấy giác ngộ không phải kết quả của tài phép thần thông, cũng không phải của sự thanh tịnh cực đoan, mà là sự cân bằng hài hòa giữa Giới – Định – Tuệ. Đây chính là cốt lõi của hành trình thỉnh kinh, đồng thời cũng là cốt lõi của con đường tu tập nơi mỗi con người.