Trong hành trình thỉnh kinh, có một cảnh giới kỳ lạ và giàu tính biểu tượng: bốn thầy trò phải qua sông trên một chiếc thuyền không đáy. Chi tiết tưởng như phi lý này lại ẩn chứa một triết lý Phật học sâu xa: con đường giải thoát chỉ thực sự mở ra khi con người biết buông bỏ bản ngã, để tâm trở về với sự rỗng không.
Về lý vật chất, một chiếc thuyền không đáy sẽ chìm ngay xuống nước. Nhưng trong Tây Du Ký, chiếc thuyền ấy lại nổi và chở được người qua sông. Điều nghịch lý này không nhằm mô tả thực tế, mà để gợi nhắc về tánh không (śūnyatā).
Cái "đáy" của thuyền chính là hình ảnh tượng trưng cho bản ngã. Khi còn nặng nề với cái tôi, con thuyền cuộc đời không thể nổi lên. Chỉ khi đáy thuyền được bỏ đi – tức là bản ngã được buông bỏ – con người mới đủ nhẹ nhàng để vượt qua biển sinh tử.
Người chèo thuyền trong đoạn này thực chất là Bảo Tràng Quang Vương Phật hóa thân. Ông chính là biểu tượng của trí tuệ giải thoát, của năng lực tiếp dẫn chúng sinh vượt sông sinh tử.
Hình ảnh này gợi nhắc đến tư tưởng phổ biến trong Phật giáo: người tu tập, dù tự mình phải bước đi, nhưng vẫn cần sự chỉ dẫn và trợ duyên từ bậc giác ngộ. Con thuyền vô ngã được chèo lái bởi trí tuệ chính là phương tiện để hành giả sang bờ bên kia.
Một chi tiết đáng chú ý là thây ma giống hệt Đường Tăng trôi trên dòng nước. Đây là hình ảnh tượng trưng cho cái tôi cũ, cái ngã chấp trước đã được bỏ lại.
Khi nhìn thấy thân xác của chính mình bị cuốn đi, Đường Tăng buộc phải nhận ra sự vô thường: thân xác chỉ là giả hợp, không phải bản thể. Chính sự "chết đi" của bản ngã ấy mở ra một sự tái sinh tinh thần – một bước chuyển hóa quan trọng trên hành trình giác ngộ.
Trong phân đoạn này, Đường Tăng còn chần chừ, do dự. Chính Tôn Ngộ Không đã xô thầy mình lên thuyền. Đây không phải sự vô lễ, mà là một cú thức tỉnh. Nhiều khi, con người không đủ dũng khí để buông bỏ bản ngã, cần một lực đẩy từ trí tuệ để vượt qua.
Ngộ Không chính là trí tuệ ấy: quyết liệt, dứt khoát, không thỏa hiệp với bản ngã. Nhờ cú "xô" này mà Đường Tăng thực sự bước vào thuyền vô ngã, hoàn tất một giai đoạn chuyển hóa quan trọng.
Khi sang được bờ bên kia, Đường Tăng được chư thiên chúc mừng. Đây không chỉ là việc qua một con sông địa lý, mà là một dấu mốc tâm linh: ông đã vượt qua biển khổ của bản ngã, bước thêm một nấc thang trên con đường giải thoát.
Qua sông trong Tây Du Ký cũng đồng nghĩa với "độ" – từ bờ mê sang bờ giác. Đó là khoảnh khắc trọng yếu của mọi hành giả: khi dám buông bỏ, họ sẽ được "qua sông" bằng chính sự rỗng không của tâm.
Chiếc thuyền không đáy gửi gắm một thông điệp giản dị mà sâu xa:
Muốn vượt qua biển khổ, không cần thuyền to thuyền chắc, mà cần buông bỏ bản ngã.
Muốn tâm trở nên nhẹ nhàng, phải học cách nhìn thấu vô thường và vô ngã.
Muốn qua sông sinh tử, cần sự dẫn dắt của trí tuệ và cả sự dũng mãnh quyết liệt như Ngộ Không.
Mỗi người đều có một con sông nội tâm để vượt qua. Chiếc thuyền không đáy chính là lời nhắc: chỉ khi "không đáy", chỉ khi vô ngã, ta mới có thể sang bờ giác ngộ.
Chiếc thuyền không đáy là một trong những biểu tượng đặc sắc nhất của Tây Du Ký. Nó khẳng định một chân lý: giải thoát không phải ở việc tích lũy thêm, mà ở việc buông bỏ bớt; không phải ở việc nắm giữ, mà ở chỗ thả ra.
Con đường giác ngộ không thể đi với cái tôi nặng nề. Chỉ khi con người dám "chết đi" trong bản ngã, họ mới thực sự được "sinh ra" trong tự do và giải thoát. Và chiếc thuyền không đáy chính là biểu tượng bất hủ cho sự tái sinh ấy.